De Roos, Plant van Compassie
© Madeleine Kerkhof, juli 2019
Eind mei en begin juni van dit jaar waren mijn lief en ik in Bulgarije, een land dicht bij mijn hart. Het land waar ik begin jaren ’90 een tijd woonde en werkte en waar ik met mijn verpleegkunde achtergrond, voor veel van mijn kennis over kuur- en natuurgeneeskunde, AquaZorg en essentiële oliën de basis legde.
Voor Kees was het een heel nieuwe ervaring. Voor mij was het een bijzondere reis, een hernieuwde kennismaking maar vol vertrouwde elementen, van het prachtige landschap in al zijn afwisseling met bergen, dalen en zee, de historische kloosters en stadjes, de gaten in vele wegen, de Franse toiletten, tot aan de vriendelijke mensen, de Bulgaarse taal en lange rijen bloeiende rozenstruiken in de vallei van Mirkovo tot Kazanlâk.
Luikjes in mijn hoofd
Na de landing in hoofdstad Sofia en ontvangst van de huurauto stelde ik mijn TomTom in op Koprivshtitsa voor de eerste etappe, een monumentaal stadje dat je direct meeneemt naar het oude Bulgarije. Onderweg merkte ik al dat ik me direct weer thuis voelde en in de loop van die eerste dagen gingen steeds meer luikjes in mijn hoofd open. Herinneringen, woorden, volzinnen… ze kabbelden door mijn hoofd als de bergbeekjes waar we langs reden.
We reden over de typisch “patchwork” binnenwegen door heuvels en langs bergen, waar we al vrij gauw enkele lavendelvelden tegenkwamen, die al in knop stonden. Op verspreide plekken op onze route zagen we ook de eerste rozenvelden, buiten de bekende Rozenvallei. Meer luikjes in mijn hoofd gingen open toen ik mijn neus stak in de rozen, die mij terug deden denken aan mijn eerste bezoek in 1989, mijn eerste ervaring met de rozenolie die hier met zoveel liefde wordt geteeld en gedistilleerd. Vandaag de dag kennen we niet alleen de klassieke Roos Otto (gedistilleerde roos) en Roos Absolue, maar ook een CO2-extract van de roos, een ontwikkeling in de productie van aromatische extracten die toentertijd nog in de kinderschoenen stond.
Bulgaarse roos
Gezegd wordt dat de Damascener roos, oftewel de Damastroos (Rosa damascena), van oudsher werd gecultiveerd in het oude Perzië, nu Iran. Van de 10e tot en met de 17e eeuw werd de rozenteelt inderdaad gedomineerd door Perzië. Vandaar verspreidde zij zich over het Arabische schiereiland, het Midden-Oosten, Griekenland, India en Noord-Afrika, om via de Moren ook Spanje te bereiken.
Een legende zegt dat de Rosa damascena – de roos waarvan de mooie rozenolie wordt gemaakt – door kruisvaarders in de 13e eeuw naar Frankrijk werd gebracht vanuit Damascus, al wordt ook gezegd dat dit in werkelijkheid de Rosa gallica was, nu bekend als de apothekersroos.
Gedurende de late middeleeuwen brachten Ottomaanse (Turkse) handelaren de Rosa damascena naar hun thuisland vanuit de Balkan, ook vanuit het rond 1300 gestichte stadje in Bulgarije dat bekend zou worden als Kazanlâk. Kazan is Turks voor ‘ketel’ en Kazanlâk betekent letterlijk “de plaats van de ketels”.
Vandaag de dag is de rozenteelt en de verwerking van de bloemen een belangrijke bron van inkomsten voor Bulgarije en ook een grote toeristische trekpleister. Elk jaar trekt de rozenpluk en de feestelijkheden die daarmee verbonden zijn vele tienduizenden toeristen uit de hele wereld naar de “Hoofdstad van de Roos Kazanlâk”, maar ook naar andere plaatsen in de Rozenvallei.
Ik heb nog steeds dat allereerste grammetje rozenolie in het glazen flesje met stopje, verpakt in het typisch Bulgaarse geschilderde houten kokertje. En de geur is nog steeds zo levend als toen ik het in 1989 kocht… Goddelijk.
Sindsdien heb ik diverse oliën en extracten van de roos leren kennen, zoals de friszoete Turkse Roos Otto, het subtiele maar oh zo verfijnde rozenhydrolaat (een rozenwater, bereid door destillatie) van vrienden van ons in de Franse Gorges du Verdon en Roos Attar uit India.
Voor mij persoonlijk behoort de Roos Otto die, met veel aandacht voor duurzaamheid en de aarde, in het gebied rond het Bulgaarse Mirkovo wordt geteeld en gedestilleerd, tot de allerbeste rozenoliën. Enkele jaren geleden ontving ik van dezelfde producent, een ECO gecertificeerd familiebedrijf, mijn eerste flesje Rosa damascena CO2 extract.
Verschillen tussen destillatie, absolues en CO2 extracten van roos
Destillatie – Roos Otto
Bij stoomdestillatie wordt plantenmateriaal verzameld in een alambic (destilleerketel). Water wordt verhit tot stoom, en de stoom wordt door de planten geleid. Dat zou werken, ware het niet dat de roos een kwetsbare bloem is met ultra-fijne bloemblaadjes waarin de essentiële olie zich bevindt, in microscopisch kleine oliecelletjes. Ze zijn zo kwetsbaar dat hete stoom ze “plat” laat slaan en de kostbare olie niet of onvolledig uit de bloemblaadjes kan komen.
Daarom wordt hydro- of waterdestillatie gebruikt voor rozen. Deze worden in de destilleerketel gedaan met daarin bronwater. Dit wordt aan de kook gebracht waardoor de vluchtige olie van de rozenblaadjes vrij komen en met de stoom opstijgen. Via een koelserpentine wordt de hete stoom, die verzadigd is met rozenolie, afgekoeld – waardoor dit condenseert tot water en opgevangen in een Florentijnse vaas (scheidtrechter). Daar wordt de etherische olie van het water gescheiden.
Het water, een hydrolaat genoemd, is therapeutisch eveneens bruikbaar. De gedestilleerde olie (en ook het hydrolaat maar dan in veel lagere gehaltes) bevat vooral citronellol en geraniol. Het phenyl-ethyl-alcoholgehalte (verantwoordelijk voor de typische rozengeur) is relatief laag, met een subtiele rozengeur als resultaat. Ook bevat de olie eugenol, een fenol, dat breed spectrum antibacteriële eigenschappen bezit. Daarnaast vinden we stereopteen in gedestilleerde roos, chemisch gezien een was, die de olie bij een temperatuur van 18°C of lager laat stollen.
Roos Absolue
Een absolue is rijker aan geurige vluchtige moleculen dan een klassieke Roos Otto. Dat komt omdat gebruik wordt gemaakt van sterk vluchtige oplosmiddelen. De rozen worden in een vat gelegd. In het vat wordt onder hoge temperatuur een oplosmiddel (meestal hexaan of een ander apolair oplosmiddel) in gebracht die de vluchtige moleculen en vetzuren oplost. Het extract dat na verdamping van het oplosmiddel overblijft wordt een concrète genoemd. Dit wordt vervolgens opgelost in alcohol (ethanol). Na verdamping van de alcohol blijft dan het absolue over.
In het absolue van de Rosa damascena vinden we vooral hoge gehaltes phenyl-ethyl-alcohol (tot ruim 75%), dat de intense geur verklaart. Verder heeft ook een absolue een zeker gehalte antibacteriële fenolen. Daarnaast vinden we er lagere gehaltes citronellol en geraniol en α-tocopherol en carotenen, die het absolue een oranje kleur meegeven.
Roos CO2-select extract
Sinds een jaar of 35 zijn CO2 extracten beschikbaar van diverse soorten planten, waaronder ook van bloemen zoals de roos. Het procedé van CO2 extractie, oftewel koolzuurgasextractie is eigenlijk ontstaan uit de wens van de voedingsmiddelen- en smaakstoffenindustrie, die zocht naar een manier om hoog geconcentreerde plantaardige extracten te verkrijgen op meer milieuvriendelijke wijze dan de tot dan toe bekende organische (en potentieel toxische) oplosmiddelen zoals hexaan.
Bij CO2 extractie van rozen worden de rozen in een vat gedaan, waarna er onder hoge druk en lage temperatuur (in tegenstelling tot waterdestillatie of een absolue), koolzuurgas doorheen wordt gevoerd. Koolzuurgas heeft de capaciteit om vluchtige en ook niet-vluchtige moleculen uit de rozen te binden en die vervolgens volledig vrij te laten bij het opheffen van de druk. Koolzuurgas is – hoewel we er teveel van hebben in onze atmosfeer – volledig onschuldig als oplosmiddel en kan niet achterblijven in het eindproduct: het rozen CO2 extract. Het wordt ook weer opgevangen en opnieuw gebruikt. Hiermee hebben we een zeer milieuvriendelijk extract van roos met een bijzonder krachtige en toch subtiele geur, die het midden houdt tussen Roos otto en Roos absolue.
Het rozen CO2 extract treffen we ruim 55% gehalte phenyl-ethyl-alcohol aan, met een rijke en toch niet te intense geur. Verder een laag gehalte antibacteriële fenolen. Daarnaast vinden we er lagere gehaltes citronellol (ca. 8%) en geraniol (ca. 7%). Ook in dit extract treffen we wassen, α-tocopherol en carotenen aan, die de intense koperkleur verklaren.
Kostbaar
Pure rozenolie, zeker de biologische oliën, ik geef persoonlijk de voorkeur aan biologische Roos Otto of Roos CO2 extract, zijn niet goedkoop. Ze behoren tot de kostbaarste geschenken van Moeder Natuur, maar die geeft het ons zeker niet kado.
Bedenk dat elke bloem met de hand wordt geoogst in de vroege ochtenduren. En dat om biologische rozen te telen vrijwel alle verzorging van de struiken handmatig gebeurt (want geen toepassing van bestrijdingsmiddelen of onkruidverdelgers). En tot slot dat er tussen de 3500 en 5000 kilogram (!) rozen nodig zijn om een liter rozenolie te kunnen maken (afhankelijk van oogst en gehalte rozenolie in de bloemen). Dan begrijp je natuurlijk dat de prijs van zo’n hoogste kwaliteit rozenolie niet goedkoop kan zijn.
Kostbare eigenschappen
Maar met een dergelijk pure biologische rozenolie kun je de meest kostbare processen ondersteunen. De roos is de bloem van de onvoorwaardelijke liefde, die niet perse refereert aan de liefde tussen partners, maar ook aan eigenwaarde en een liefdevol(ler) zelfbeeld, het liefhebben van al wat leeft, aan kleine en grote geluksmomenten, van liefde voor de ander en het grotere geheel. Roos helpt ons open te staan voor vriendelijkheid, compassie en mededogen, waardoor gevoelens van spijt en schuld, van jaloezie en onmacht naar de achtergrond glijden en kunnen verdwijnen.
Roos is een olie die een rouwende troost, die verbindt maar ook helpt in liefde los te laten. in de palliatieve en terminale zorg is roos een van mijn favoriete oliën, die ik ondermeer heb toegevoegd aan een compositie die “Vrede” heet en die door liefdevolle zorgverleners in de thuiszorg, in talloze zorginstellingen en via waakkoffers, de meest kwetsbare patiënten en hun naasten mag ondersteunen.
Roos helpt ons te verbinden met de universele liefde die alles overstijgt, over alle grenzen en beperkingen heen, in dit leven en daarna.
Verdere eigenschappen van rozenolie
Rozenolie is verder kalmerend, rustgevend, antidepressief, troostend, intimiteit ondersteunend, hart-tonicum, lokaal pijn verdovend, huid regenererend en verzachtend, ontstekingsremmend, samentrekkend, bactericide (Streptokokken, Stafylokokken, E.coli), wond helend en zuiverend, deodoriserend.
Toepassing van rozenolie – overzicht
Bij geleide visualisatie die groei rond het thema liefde ondersteunt: tussen familie- en gezinsleden, maar ook het liefdevol naar jezelf (leren) kijken, universele liefde, naar liefde voorbij alle grenzen;
Voor ‘reizen’ naar Bulgarije, Turkije, Frankrijk en rozentuinen;
Bij nerveuze ademhaling, nerveuze hoest en kuchjes;
Hartkloppingen, vooral van nerveuze aard;
De droge, gevoelige en/of oudere huid, acne, huidinfecties en –ontstekingen, eczeem, gordelroos, verbrandingen, na bestralingen. Ook bij een verstoord zelfbeeld door huidaandoeningen en psychogene huidklachten;
Depressie, somberheid, verdriet, gevoelens van verlatenheid en hopeloosheid, (verleden of heden met) liefdeloosheid, copingsproblemen, slaapproblemen; Stimuleren en hervinden van intimiteit;
Schept een sfeer van vrede, troost en onvoorwaardelijke liefde, subtiel (!) te doseren in de terminale fase, bij diep verdriet, gevoelens van ziels-diepe verlatenheid;
Ter ondersteuning van palliatieve sedatie c.q. van de overgang van het leven naar de dood, voor alle betrokkenen;
Voor de achterblijvenden ook na het overlijden bij rouw en trauma bij afscheids- en rouwprocessen;
Existentiële vraagstukken, verbinding en los laten, troost.
Praktisch gebruik van Roos Otto en Roos CO2 Extract (Rosa damascena)
Anamnese – vraag in elk geval tevoren aan de ontvanger of diens naasten of de geur van roos wel als prettig ervaren wordt. Niet iedereen heeft positieve associaties met roos. Een geur is iets heel individueels en wat de een fijn vindt kan voor de ander juist onaangenaam zijn. Dat kan een uiting zijn van een groeiproces maar ook van een pijnlijk verleden. Houd daar rekening mee en maak eventueel een combinatie met een zonnige (hart)olie zoals bergamot.
Doseren
De doseringen van deze beide rozenoliën komen overeen. Een zo kostbaar geschenk van Moeder Natuur leent zich het best voor subtiel gebruik.
Een enkele druppel in een aromalampje of diffuser is in staat de een ruimte van een zeer bijzondere sfeer te voorzien.
Inhalatie kan ondermeer via een AromInhaler® (ca.20-22dr in enkele druppels jojoba) of op een AromaPatch® (ca.2-5dr).
Gebruikelijke doseringen bij volwassenen via de huid zijn 0.5-2%. Op kleine lokale plekken kan tot 2% gebruikt worden, soms meer naar gelang indicatie en grootte van het toepassingsgebied.
Baden: voetbad 1-3/ zitbad 2-3/ volbad max 4 druppels.
Voor ouderen of tijdens zwangerschap 50-75% hiervan gebruiken, afhankelijk van indicatie en grootte van het toepassingsgebied.
Kinderen: 0-2 jr 10%, 2-7 jr 50% en 7-12 jr 75% van de aanbevolen dosering voor volwassenen gebruiken.
Verwerken van Roos CO2 extract & Roos Otto
Doordat CO2 extractie ook zwaardere moleculen in het eindproduct laat komen, zoals pigmenten en wassen, is het CO2 extract vaak vast bij kamertemperatuur en moet even au-bain-marie (tot 30-35°C), worden verwarmt om verwerkt te worden. Eenmaal opgelost in een product, zoals een fijne massageolie, blijft het prima in oplossing en zakt niet naar de bodem.
De anekdote van de “bedrogen” dame
Elke twee jaar bezoek ik het Nationaal Congres Palliatieve Zorg, waar ik nieuwe kennis en inspiratie opdoe en interessante collega’s ontmoet. In 2010 had ik voor een dame een milliliter van deze heerlijk geurige roos meegebracht. Echt goede gedestilleerde rozenolie heeft een volle en ronde geur, is kostbaar en wordt daarom vaak in verpakkingen van 1 en 2.5 ml aangeboden.
Enkele dagen na het congres werd ik door de buitengewoon geagiteerde en boze dame opgebeld. “Het was rommel”, zo zei ze, “want er zat nauwelijks iets in het flesje en het leek wel op kokosvet”. Ik probeerde haar uit te leggen dat dit te maken had met het feit dat rozenolie die nog koud is (onder de ongeveer 16°C) vast wordt door het gehalte stereopteen. Ik benadrukte dat dit gehalte een teken is van zeer goede kwaliteit rozenolie. En dat ik de analyse aan haar zou sturen als ze dat wenste. Als ze de het flesje even in haar hand zou houden, zou de olie in no-time weer vloeibaar worden (zeker als je haar verhitte temperament van dat moment in aanmerking nam, maar dat zei ik er maar niet bij). Ook vertelde ik haar dat in een milliliter nu eenmaal niet meer dan 22-25 druppels essentiële olie passen.
Maar ach, het had allemaal geen zin. De dame wilde het niet horen, laat staan aannemen en de geur kon haar kennelijk ook niet kalmeren. Ik heb nooit meer iets van haar gehoord of gezien….
Ook voor Roos Otto geldt dus dat eventjes verwarmen nuttig kan zijn, al wordt ze bij normale kamertemperatuur snel vloeibaar.
Bijzonderheden en mogelijke contra-indicaties
Uit een studie die in 2017 werd gepubliceerd blijkt dat roos, net als geranium, door een oestrogeen-achtig effect positief kan zijn bij overgangsklachten. Of dit ook consequenties heeft voor patiënten die oestrogeen remmende medicatie krijgen na behandeling voor oestrogeen gerelateerde kanker valt te bezien, maar tot dit duidelijk is zou ik gelijktijdig gebruik van geranium via inhalatie en de huid vermijden. Verdampen in de ruimte kan dan natuurlijk wel. (Shinohara K, Doi H, Kumagai C, Sawano E, et al. Effects of essential oil exposure on salivary estrogen concentration in perimenopausal women.Neuro Endocrinol Lett. 2017 Jan;37(8):567-572.).
Sommige mensen zijn gevoelig voor inhoudsstoffen als geraniol.
Nog even dit:
Wil jij ook optimaal welzijn bieden aan cliënten c.q. patiënten en veilig leren werken met essentiële oliën? Volg dan een goede cursus die hierop is afgestemd. Kicozo is een gerenommeerd en wereldwijd gerespecteerd opleider, die zich speciaal richt op de zorgverlener in de zorg.
Werk je niet in de zorg? Informeer dan eens bij ons naar opleidingsmogelijkheden bij onze collega’s.
Referenties:
Abbasi Maleki N, Abbasi Maleki S, Bekhradi R. Suppressive effects of rosa damascena essential oil on naloxone- precipitated morphine withdrawal signs in male mice. Iran J Pharm Res. 2013 Summer;12(3):357-61.
De Almeida RN, Motta SC, de Brito Faturi C, Catallani B, et al. Anxiolytic-like effects of rose oil inhalation on the elevated plus-maze test in rats. Pharmacol Biochem Behav. 2004 Feb;77 (2):361-4.
Farnia V, Hojatitabar S, Shakeri J, Rezaei M, et al. Adjuvant Rosa Damascena has a Small Effect on SSRI-induced Sexual Dysfunction in Female Patients Suffering from MDD. Pharmacopsychiatry. 2015 Jul;48(4-5):156-63. doi: 10.1055/s-0035-1554712. Epub 2015 Jun 22.
Farnia V, Shirzadifar M, Shakeri J, Rezaei M, et al. Rosa damascena oil improves SSRI-induced sexual dysfunction in male patients suffering from major depressive disorders: results from a double-blind, randomized, and placebo-con-trolled clinical trial. Neuropsychiatr Dis Treat. 2015 Mar 9;11:625-35. doi: 10.2147/NDT. S78696. eCollection 2015.
Fukada M, Kano E, Miyoshi M, Komaki R, et al. Effect of “rose essential oil” inhalation on stress-induced skin-barrier disruption in rats and humans. Chem Senses. 2012 May;37(4): 347-56. doi: 10.1093/chemse/bjr108. Epub 2011 Dec 13.
Hajhashemi V, Ghannadi A, Hajiloo M. Analge-sic and Anti-inflammatory Effects of Rosa damascena Hydroalcoholic Extract and its Essential Oil in Animal Models. Iran J Pharm Res. 2010 Spring;9(2):163-8.
Han SH, Hur MH, Buckle J, Choi J, et al. Effect of aromatherapy on symptoms of dysmenorrhea in college students: A randomized placebo-controlled clinical trial. J Altern Complement Med. 2006 Jul-Aug;12(6):535-41.
Haze S, Sakai K, Gozu Y. Effects of fragrance inhalation on sympathetic activity in normal adults. Jpn J Pharmacol. 2002 Nov;90(3):247-53.
Hongratanaworakit T. Relaxing effect of rose oil on humans. Nat Prod Commun. 2009 Feb;4 (2):291-6.
Hoseinpour H., Peel S.A., Rakhshandeh H. Evaluation of Rosa damascena mouthwash in the treatment of recurrent aphthous stomatitis: a randomized, double-blinded, placebo-controlled clinical trial. Quintessence Int. 2011;42: 483–491.
Marofi M, Sirousfard M, Moeini M, Ghanadi A. Evaluation of the effect of aromatherapy with Rosa damascena Mill. on postoperative pain intensity in hospitalized children in selected hospitals affiliated to Isfahan University of Medical Sciences in 2013: A randomized clinical trial. Iran J Nurs Midwifery Res. 2015 Mar-Apr;20(2):247-54.
Nazıroğlu M, Kozlu S, Yorgancıgil E, Uğuz AC, et al. Rose oil (from Rosa × damascena Mill.) vapor attenuates depression-induced oxidative toxicity in rat brain. J Nat Med. 2013 Jan;67(1): 152-8. doi: 10.1007/s11418-012-0666-7. Epub 2012 Apr 8.
Nikolova G, Karamalakova Y, Kovacheva N, Stanev S, et al. Protective effect of two essential oils isolated from Rosa damascena Mill. and Lavandula angustifolia Mill, and two classic antioxidants against L-dopa oxidative toxicity induced in healthy mice. Regul Toxicol Pharmacol. 2016 Nov;81:1-7. doi: 10.1016/j. yrtph.2016.06.024. Epub 2016 Jul 2.
Orhan İ.E., Özcelik B., Kartal M., Kan Y. Antimicrobial and antiviral effects of essential oils from selected Umbelliferae and Labiatae plants and individual essential oil components. Turk J Biol. 2012;36:239–246.
Sadraei H, Asghari G, Emami S. Inhibitory effect of Rosa damascena Mill flower essential oil, geraniol and citronellol on rat ileum con-traction. Res Pharm Sci. 2013 Jan;8(1):17-23.
Sadeghi Aval Shahr H, Saadat M, Kheirkhah M, Saadat E. The effect of self-aromatherapy massage of the abdomen on the primary dysmenorrhoea. J Obstet Gynaecol. 2015 May;35(4):382-5. doi: 10.3109/01443615.2014 958449. Epub 2014 Sep 25.
Shinohara K, Doi H, Kumagai C, Sawano E, Tarumi W. Effects of essential oil exposure on salivary estrogen concentration in perimenopausal women. Neuro Endocrinol Lett. 2017 Jan;37(8):567-572.
Shirazi M, Mohebitabar S, Bioos S, Yekaninejad MS, et al. The Effect of Topical Rosa damascena (Rose) Oil on Pregnancy-Related Low Back Pain: A Randomized Controlled Clinical Trial. J Evid Based Complementary Altern Med. 2017 Jan;22(1):120-126. Epub 2016 Jun 22.
Tsang HW, Ho TY. A systematic review on the anxiolytic effects of aromatherapy on rodents under experimentally induced anxiety models. Rev Neurosci. 2010; 21(2): 141-52).
Ulusoy S., Boşgelmez-Tınaz G., Seçilmiş-Canbay H. Tocopherol, carotene, phenolic contents and antibacterial properties of rose essential oil, hydrosol and absolute. Curr Micro-biol. 2009;59:554–558.
Uysal M, Doğru HY, Sapmaz E, Tas U, et al. Investigating the effect of rose essential oil in patients with primary dysmenorrhea. Complement Ther Clin Pract. 2016 Aug;24:45-9. doi: 10.1016/j.ctcp.2016.05.002. Epub 2016 May 7.
Zu Y, Yu H, Liang L, Fu Y, Efferth T, et al. Activi-ties of ten essential oils towards Propionibacterium acnes and PC-3, A-549 and MCF-7 can-cer cells. Molecules. 2010 Apr 30;15(5):3200-10.
© Madeleine Kerkhof (Kicozo)